بهداشت اعتباری، مفهومی است که در دهه اخیر، نگاه ویژه‌ای بر آن شکل گرفته است. با رشد ارائه‌دهندگان اعتبار خرید و پلتفرم‌های تسهیلات‌دهی (به‌ویژه لندتک‌ها)، معیارهای احراز هویت، اعتبارسنجی و شهرت‌سنجی اشخاص حقیقی و حقوقی، به‌سرعت در حال تکامل بوده و رو به سوی یکپارچگی مراجع ارائه گزارش هستند.
این مهم با تمرکز بر مرتفع‌سازی، نیاز به اطلاعات و رصد رفتار نقدی – اعتباری اشخاص، فعالان حوزه فین‌تک و لندتک را برآن داشته تا در خصوص بررسی و تحلیل «بهداشت اعتباری» اشخاص، اقدامات مؤثری را صورت دهند.
در این یادداشت، با هدف بالابردن دانش عمومی مخاطبین و ایجاد درکی بهتر و عمیق‌تر، تلاش شده است تا مفهوم «بهداشت اعتباری» و ارتباط مستقیم آن بر حوزه لندتک و عوامل مؤثر بر ایجاد یا ازبین‌بردن آن، بررسی گردد.
بهداشت اعتباری چیست؟
بهداشت اعتباری به اقدامات پیشگیرانه‌ای گفته می‌شود که برای مدیریت و حفظ یک سابقه اعتباری مثبت صورت می‌گیرد. این اقدامات شامل استفاده از اعتبار با نگاهی مسئولیت‌پذیرانه، پرداخت به‌موقع صورت‌حساب‌های اعتباری و نظارت بر گزارشات اعتباری هر شخص می‌شود.
بهداشت اعتبار یک جنبه حیاتی برای حفظ پروفایل اعتباری سالم است. این مهم شامل رفتار و عادات مختلفی است که اشخاص می‌توانند برای اطمینان از پاک و مطلوب‌ماندن پروفایل اعتباری خود، رعایت نمایند. با بهره‌مندی از بهداشت اعتباری خوب، اشخاص قادر به افزایش رفاه مالی خود و دستیابی به فرصت‌های وام و تسهیلات‌گیری بهتر خواهند بود.
اهمیت بهداشت اعتباری
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های بهداشت اعتباری، داشتن امتیاز اعتباری و سابقه خوب است. امتیاز اعتباری، نمایش عددی از اعتبار شخص است که وام و تسهیلات‌دهندگان توانایی و ریسک شخص را برای بازپرداخت بدهی‌ها ارزیابی می‌کنند. سابقه اعتباری اشخاص رکوردی از حساب‌های اعتباری گذشته و فعلی است، مانند اعتباری، وام‌های نقدی، تسهیلات خرید کالا و خدمات و غیره. داشتن امتیاز اعتباری خوب و پروفایل معتبر می‌تواند مزایای بسیاری را در جنبه‌های مالی و اقتصادی اشخاص به ارمغان آورد.
در ادامه به برخی از این موارد اشاره خواهیم کرد:
کارمزد و نرخ بهره
زمانی‌که شخص برای وام یا کارت اعتباری درخواست می‌دهد، وام‌دهنده امتیاز اعتباری و سابقه شخص را بررسی خواهد کرد تا نرخ بهره و کارمزدی را که از شخص دریافت می‌کند، تعیین کند. هرچه امتیاز اعتباری بالاتر باشد، نرخ بهره و کارمزد کمتری از شخص دریافت می‌شود. به‌عنوان‌مثال، اگر فردی امتیاز اعتباری ۸۰۰ داشته باشد و ۲۰۰هزار دلار وام مسکن ۳۰ساله بگیرد، می‌تواند کارمزد و نرخ بهره را به مقدار ۲.۵٪ بپردازد که به این معنی است که کل هزینه تسهیلات برای او ۱۴۹۲۰۹ دلار تمام شده است؛ اما اگر فردی امتیاز اعتباری ۶۰۰ داشته باشد، باید کارمزد و نرخ بهره را به مقدار ۴.۵% بپردازد که به این معنی است که کل هزینه تسهیلات برای او ۳۲۹۶۲۶ دلار تمام شده است. این تفاوت عددی، تنها به دلیل اختلاف رتبه اعتباری است.
تأثیر رتبه اعتباری بر عملکرد نهادهای مالی در قبال متقاضی تسهیلات و اعتبارات متفاوت است؛ به طور مثال یکی از مدل‌های پرطرفدار در دنیا، کاهش نرخ بهره و کارمزد پرداختی توسط متقاضی، در ازای رتبه اعتباری بالا است؛ اما در مقابل، در برخی کشورها نظیر ایران، بالابودن رتبه اعتباری در فرمت تضامین موردنیاز جهت ارائه به نهاد مالی تأثیر خواهد گذاشت؛ بدین شکل که هرچه رتبه اعتباری شخص بالاتر باشد، نیاز به معرفی ضامن، ارائه چک شخصی، ارائه ضمانت‌نامه بانکی و… کاهش پیدا می‌کند.
ابزارهای رعایت بهداشت اعتباری
همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد، رعایت بهداشت اعتباری با هدف داشتن یک پروفایل اعتباری قدرتمند و معتبر، تابع نکات ظریفی است که سبب اعتمادورزی بیشتر تسهیلات‌دهندگان جهت اعطای اعتبار می‌شود. برخی از این عوامل عبارت‌اند از استفاده از اعتبار با نگاهی مسئولیت‌پذیرانه، پرداخت به‌موقع صورت‌حساب‌ها و نظارت بر گزارش‌های اعتباری.
استفاده از اعتبار با نگاهی مسئولیت‌پذیرانه
یکی از جنبه‌های کلیدی بهداشت اعتباری، استفاده مسئولیت‌پذیرانه از اعتبار است. این به معنای کافی نگه‌داشتن موجودی کارت اعتباری، اجتناب از به حداکثر رساندن محدودیت استفاده از اعتبار، حفظ تنوع در سبد اعتبار و صرفا قرض‌گرفتن مقداری است که در توان بازپرداخت شخص گنجانده می‌شود. با حفظ نسبت دریافت اعتبار به مصرف آن، افراد توانایی خود را در مدیریت مسئولیت‌پذیرانه اعتبار نشان می‌دهند.
اجتناب از به حداکثررساندن محدودیت استفاده از اعتبار
درخواست چندین خط اعتباری در یک مدت کوتاه، ممکن است چراغ‌قرمز را برای تسهیلات‌دهندگان روشن کند و بر پروفایل اعتباری تأثیر منفی بگذارد. به اشخاص توصیه می‌شود فقط در صورت لزوم درخواست اعتبار دهند و برای حفظ بهداشت اعتباری مناسب، تاحدامکان لیست درخواست‌های اعتبار خود را خالی نگه دارند.
حفظ تنوع در سبد اعتبار
داشتن ترکیبی متنوع از حساب‌های اعتباری، مانند کارت‌های اعتباری، وام‌های نقدی، تسهیلات خرید کالا و خدمات و… می‌تواند تاثیر مثبتی بر امتیازات اعتباری داشته باشد.
اجتناب از درخواست‌های اعتباری بیش از حد
درخواست چندین خط اعتباری در مدتی کوتاه ممکن است چراغ‌قرمز را برای وام‌دهندگان روشن کند و بر امتیاز اعتباری شخص تأثیر منفی بگذارد. به اشخاص توصیه می‌شود فقط در صورت لزوم درخواست اعتبار دهند و برای معتبر نگه‌داشتن پروفایل اعتباری، لیست درخواست اعتبار را تاحدامکان خلوت نگه دارند.
پرداخت به‌موقع صورت‌حساب‌ها
پرداخت به‌موقع صورت‌حساب اعتبارهای دریافتی، برای بالا نگه‌داشتن امتیاز بهداشت اعتباری بسیار مهم است. تأخیر در پرداخت صورت‌حساب می‌تواند بر امتیاز اعتباری تأثیر منفی گذاشته و دریافت اعتبار در آینده را دشوارتر کند. تعریف یک فرایند پرداخت خودکار (مانند دایرکت دبیت) یا تنظیم یادآوری‌های دوره‌ای می‌تواند به اشخاص کمک کند تا از تعهدات مالی خودآگاه باشند و از متحمل‌شدن جریمه‌های تأخیر در پرداخت صورت‌حساب‌ها اجتناب نمایند.
نظارت بر گزارش‌های اعتباری
نظارت منظم بر گزارش‌های اعتباری یک عمل ضروری برای حفظ بهداشت اعتباری است. با بررسی گزارش‌های اعتباری، افراد می‌توانند هر گونه خطا یا مغایرتی را که ممکن است بر امتیاز اعتباری آنها تأثیر بگذارد، شناسایی کنند. گزارش مغایرت‌های احتمالی به اعتباردهندگان، می‌تواند به جلوگیری از این مشکلات و صدمه‌های احتمالی به پروفایل اعتباری کمک کند.
وضعیت بهداشت اعتباری در ایران
وضعیت بهداشت اعتباری در ایران، تابع عوامل متعددی از جمله ساختار اقتصادی، قوانین بانکی، فرهنگ مالی اشخاص و سطح شفافیت در سیستم‌های اعتباری است. در ایران، باوجود تلاش‌هایی که برای بهبود مدیریت اعتبار و توسعه ابزارهای نوین مالی وجود دارد، هنوز چالش‌های قابل‌توجه و در مقابل، پیشرفت‌های حائز اهمیت و پتانسیل‌های بالای توسعه و بهبود زیرساخت‌های سنجش اعتبار وجود دارد.
وضعیت بهداشت اعتباری در ایران نیازمند توجه جدی به چند جنبه کلیدی است:
- توسعه و تقویت سامانه‌های اعتبارسنجی
- آموزش عمومی در زمینه مدیریت مالی و فرهنگ اعتباری
- شفافیت بیشتر در سیستم بانکی و تخصیص تسهیلات
- حمایت از سیاست‌های اقتصادی برای کاهش فشار بر اقشار کم‌درآمد
اگر این عوامل به‌درستی مدیریت شوند، می‌توان انتظار بهبود قابل‌توجهی در وضعیت بهداشت اعتباری در ایران داشت.
سیستم ارزیابی اعتباری در ایران
در سال‌های اخیر، سامانه‌های ارزیابی اعتبار مانند سامانه اعتبارسنجی بانکی (سمات)، سازمان رتبه‌بندی ایرانیان (ICS) و… توسعه یافته‌اند. این سامانه‌ها با استفاده از اطلاعات تراکنش‌های مالی و بانکی افراد، رتبه اعتباری آنها را تعیین می‌کنند؛ اما چالش‌های اصلی که سیستم بانکی با آن مواجه می‌شود به شرح زیر خواهد بود:
- این سیستم‌ها هنوز به بلوغ کامل نرسیده‌اند و اطلاعات موجود گاهی ناقص یا غیرشفاف است.
- فرهنگ استفاده از امتیاز اعتباری به‌عنوان معیار اصلی برای تخصیص تسهیلات به‌طور کامل اجرا نمی‌شود.
چالش‌های مربوط به بازپرداخت بدهی‌ها
یکی از مشکلات اصلی در ایران، عدم بازپرداخت به‌موقع وام‌ها و تسهیلات است. موضوع به دلیل ضعف در ارزیابی اعتباری، نوسانات اقتصادی و برخی رفتارهای غیراخلاقی رخ می‌دهد و منجر به تمام‌شدن نرخ بالای معوقات بانکی می‌شود.
تأثیر فرهنگ مالی و آموزشی
در ایران، آموزش عمومی در زمینه مدیریت اعتبار و امور مالی بسیار محدود است. بسیاری از افراد آشنایی کافی با مفاهیمی مانند رتبه اعتباری یا سامانه‌های اعتبارسنجی نداشته و برخی دیگر درک درستی از اهمیت بازپرداخت به‌موقع تسهیلات یا تأثیر آن بر دسترسی به منابع مالی و تاثیر آن بر رتبه اعتباری خود ندارند.
مشکلات ساختاری نظام بانکی
گاهی اوقات تسهیلات به افراد یا شرکت‌هایی تخصیص داده می‌شود که توانایی بازپرداخت ندارند که از لحاظ فنی، این موضوع ناشی از عدم شفافیت کافی در اعطای تسهیلات تلقی می‌شود. بخش قابل‌توجهی از اعتبارات نیز به نهادهای دولتی یا وابسته به دولت اختصاص می‌یابد که ممکن است در ارزیابی بازپرداخت توانمند نباشند. در اصل این مشکل ناشی از سهم بالای تسهیلات دولتی و شبه‌دولتی در شبکه وام و تسهیلات است.
تأثیر نوسانات اقتصادی
عوامل اقتصادی مانند تورم بالا، کاهش ارزش پول ملی و تحریم‌ها، به وضعیت بهداشت اعتباری در ایران آسیب زده‌اند. با کاهش‌یافتن قدرت خرید مردم در ازای درآمدهای کسب شده، توان بازپرداخت تسهیلات به‌طورکلی کاهش پیدا کرده و همچنین بانک‌ها و نهادهای وام و تسهیلات دهنده نیز با چالش‌هایی نظیر کاهش نقدینگی و افزایش معوقات مواجه شده‌اند.
تحولات مثبت
در کنار این چالش‌ها، تلاش‌هایی برای بهبود بهداشت اعتباری در ایران صورت‌گرفته است. این موارد به تخلیص در ادامه مورد اشاره قرار گرفته‌اند:
راه‌اندازی سامانه‌های اعتبارسنجی: سامانه‌هایی مانند سامانه رتبه‌بندی ایرانیان و سیستم‌های آنلاین برای ارزیابی عملکرد اعتباری افراد و شرکت‌ها در حال گسترش هستند.
افزایش آگاهی عمومی: برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی در رسانه‌ها برای ترویج مفاهیمی مانند مدیریت مالی و اهمیت بهداشت اعتباری بیشتر شده است.
